Muốn nhận thức một cách khoa học về các sự vật và hiện tượng, người ta thường dùng phương pháp phân loại. Ví dụ: phân loại động vật, thực vật, ôtô, máy bay, tên lửa, vệ tinh nhân tạo, các nền văn minh, các loại kiến trúc… Song, khi phân loại nghề nghiệp, các nhà khoa học vấp phải không ít khó khăn vì số lượng nghề và chuyên
Muốn nhận thức một cách khoa học về các sự vật và hiện tượng, người ta thường dùng phương pháp phân loại. Ví dụ: phân loại động vật, thực vật, ôtô, máy bay, tên lửa, vệ tinh nhân tạo, các nền văn minh, các loại kiến trúc… Song, khi phân loại nghề nghiệp, các nhà khoa học vấp phải không ít khó khăn vì số lượng nghề và chuyên môn quá lớn, tính chất và nội dung các nghề quá phức tạp.
Có người đề nghị phân loại nghề theo các lĩnh vực sản xuất trong nền kinh tế quốc dân: nông nghiệp, công nghiệp, xây dựng, giao thông, giáo dục, an ninh, quốc phòng… Làm theo cách này, người ta thấy thuận tiện cho việc thống kê các thành tích của từng lĩnh vực, những đóng góp của các ngành vào thu nhập quốc nội (GDP)…, nhưng lại thấy có những bất hợp lý. Chẳng hạn, nghề lái xe xếp vào lĩnh vực nông nghiệp, công nghiệp, giao thông vận tải hay xây dựng? Trên thực tế, các lĩnh vực kể trên đều cần đến phương tiện vận tải là ôtô. Vì vậy, cách phân loại này chỉ sử dụng trong một số công việc nào đó.
Nhà khoa học Líp-man đưa ra một cách phân loại khác, trong đó, có phân biệt nghề sáng tạo và không sáng tạo. Nhiều người không đồng tình bởi cho rằng hình thức lao động nào cũng có thể mang tính sáng tạo. Về vấn đề này, đại văn hào Măc-xim Goóc-ky có một ý kiến rất chí lý rằng, nếu ta yêu thích công việc ta làm thì dù công việc đó có đơn giản đến đâu, nó cũng có thể mang ý nghĩa sáng tạo.
1. Căn cứ vào đối tượng và tính chất của mối quan hệ lao động, E.A. Klimov đã phân thành 5 nhóm nghề chủ yếu:
- Người - Thiên nhiên: đối tượng làm việc của nhóm nghề này là các chất hữu cơ, các quá trình sinh vật, vi sinh
vật… như các nghề trồng trọt, chăn nuôi, bác sĩ thú y, trồng rừng…
- Người - Kỹ thuật: đối tượng làm việc là hệ thống các thiết bị kỹ thuật, các nguyên vật liệu, năng lượng… như các nghề lái xe, thợ máy, thợ xây…
- Người - Người: đối tượng làm việc là các nhóm người, con người như các nghề bán hàng, giáo viên, người quản lý…
- Người - Hệ thống ký hiệu: đối tượng làm việc là các con số, ký hiệu, công thức ví dụ như các nghề kế toán, thủ quỹ, lập trình viên…
- Người - Nghệ thuật: đối tượng làm việc là các hình ảnh nghệ thuật như nghề họa sĩ, nhà văn, nhà điêu khắc…
2. Dựa vào tính phức tạp của nghề và quá trình đào tạo người ta chia thành 2 nhóm nghề:
- Nghề phức tạp cần phải đào tạo tại trường lớp. Đây là những nghề đòi hỏi người học phải học tập theo một chương trình bài bản, khoa học, phải vận dụng trí tuệ, kiến thức kỹ năng đã được rèn luyện để làm việc, giải quyết nhiệm vụ đặt ra.
- Nghề đơn giản không cần phải đào tạo bài bản tại trường lớp. Cách thức đào tạo của các loại nghề này thường đơn giản theo kiểu “cầm tay chỉ việc” người biết nhiều truyền thụ cho người biết ít như kiểu dạy nghề trong gia đình…
3. Phân loại nghề theo yêu cầu của nghề đối với người lao động
Với cách phân loại này, các nghề được phân vào 8 lĩnh vực sau đây:
- Những nghề thuộc lĩnh vực hành chính
Trong lĩnh vực này, ta gặp những cán bộ, nhân viên văn phòng, đánh máy, lưu trữ, kế toán, kiểm tra, chấm công, soạn thảo công văn… Những nghề này đòi hỏi con người đức tính thận trọng, chu đáo, ngăn nắp, chín chắn, tỉ mỉ. Mọi tác phong và thói quen không hay như cẩu thả, bừa bãi, đại khái, thiếu ngăn nắp, thờ ơ, lãnh đạm… đều không phù hợp với công việc hành chính.
- Những nghề thuộc lĩnh vực tiếp xúc với con người
Ở đây, ta có thể kể đến những nhân viên bán hàng, những thầy thuốc, thầy giáo, những người phục vụ khách sạn, những cán bộ tổ chức… Những người này luôn phải có thái độ ứng xử hòa nhã, chân thành, tế nhị, tinh ý, mềm mỏng, linh hoạt, ân cần, cởi mở…
Thái độ và hành vi đối xử lạnh nhạt, thờ ơ, thiếu thông cảm, thiếu nâng đỡ, vụ lợi đều xa lại với các công việc nói trên.
- Những nghề thợ (công nhân)
Tính chất nội dung lao động của nghề thợ rất đa dạng. Có những người thợ làm việc trong các ngành công nghiệp (thợ dệt, thợ tiện, thợ phay, thợ nguội, thợ chỉnh công cụ …), trong các ngành tiểu thủ công nghiệp (thợ thêu, thợ làm mây tre đan, sơn mài…), trong lĩnh vực dịch vụ (cắt tóc, sửa chữa đồ dùng gia đình…) và rất nhiều loại thợ khác như lái tàu hỏa, ô tô, xe điện, in ấn, xây dựng, khai thác tài nguyên…
Nghề thợ đại diện cho nền sản xuất công nghiệp. Tác phong công nghiệp, tư duy kỹ thuật, trí nhớ, tưởng tượng không gian, khéo tay… là những yếu tố tâm lý cơ bản không thể thiếu được ở người thợ.
Nghề thợ đang có sự chuyển biến về cấu trúc: những nghề lao động chân tay sẽ ngày càng giảm, lao động trí tuệ sẽ tăng lên. Ở những nước công nghiệp hiện nay như Mỹ, Pháp, Anh… số công nhân “cổ trắng” (công nhân trí thức) đã đông hơn công nhân “cổ xanh” (công nhân làm những công việc tay chân nặng nhọc).
- Những nghề trong lĩnh vực kỹ thuật
Nghề kỹ thuật rất gần với nghề thợ. Đó là nghề của các kỹ sư thuộc nhiều lĩnh vực sản xuất. nghề kỹ thuật đòi hỏi người lao động lòng say mê với công việc thiết kế và vận hành kỹ thuật, nắm chắc những tri thức khoa học hiện đại, có khả năng tiếp cận với công nghệ mới. Người làm nghề kỹ thuật phải có nhiệt tình và óc sáng tạo trong công việc. Họ còn đóng vai trò tổ chức sản xuất, do đó năng lực tổ chức có vị trí cơ bản.
- Những nghề trong lĩnh vực văn học và nghệ thuật
Văn học, nghệ thuật là một lĩnh vực hoạt động đa dạng mà tính sáng tạo là một đặc trưng nổi bật. Tính không lặp lại, tính độc đáo và riêng biệt trở thành yếu tố tiên quyết trong mỗi sản phẩm thơ văn, âm nhạc, phim ảnh, biểu diễn nghệ thuật… Trong hoạt động văn học và nghệ thuật, ta thấy có rất nhiều gương mặt nhà văn, nhà thơ, nhà soạn nhạc, nhà viết kịch, nhà ảo thuật, các diễn viên điện ảnh, xiếc, ca nhạc, nhà nhiếp ảnh, nhà đạo diễn phim, người trang trí sân khấu và cửa hàng… Yêu cầu chung của nghề nghiệp đối với họ là phải có cảm hứng sáng tác, sự tinh tế và nhạy bén trong cảm thụ cuộc sống, lối sống có cá tính và có văn hóa, gắn bó với cuộc sống lao động của quần chúng. Ngoài ra, người làm công tác văn học, nghệ thuật phải có năng lực diễn đạt tư tưởng và tình cảm, năng lực tác động đến người khác bằng ngôn ngữ, năng lực thâm nhập vào quần chúng.
- Những nghề thuộc lĩnh vực nghiên cứu khoa học
Đó là những nghề tìm tòi, phát hiện những quy luật trong đời sống xã hội, trong thế giới tự nhiên cũng như trong tư duy con người. Người làm công tác nghiên cứu khoa học phải say mê tìm kiếm chân lý, luôn luôn học hỏi, tôn trọng sự thật, thái độ thật khách quan trước đối tượng nghiên cứu, người nghiên cứu khoa học phải rèn luyện tư duy logic, tích lũy tri thức, độc lập sáng tạo… Ngoài ra, họ còn phải là con người thực sự khiêm tốn, trung thực, bảo vệ chân lý đên cùng.
- Những nghề tiếp xúc với thiên nhiên
Đó là những nghề chăn nuôi gia súc, gia cầm, thuần dưỡng súc vật, nghề trồng trọt, khai thác gỗ, trồng rừng, trồng hoa và cây cảnh… Muốn làm những nghề này, con người phải yêu thích thiên nhiên, say mê với thế giới thực vật và động vật. Mặt khác, họ phải cần cù, chịu đựng khó khăn, thích nghi với hoạt động ngoài trời, thận trọng và tỉ mỉ.
- Những nghề có điều kiện lao động đặc biệt
Thuộc lĩnh vực lao động này, ta thấy có những công việc như lái máy bay thí nghiệm, du hành vũ trụ, khai thác tài nghuyên dưới đáy biển, thám hiểm… Những người làm nghề này phải có lòng quả cảm, ý chí kiên định, say mê với tính chất mạo hiểm của công việc, không ngại khó khăn, gian khổ, không ngại hi sinh, thích ứng với cuộc sống không ổn định.
4. Căn cứ vào hứng thú của người học với các lĩnh vực nghề nghiệp A.E. Gôlômstốc đã phân thành các nhóm nghề như sau:
- Nghề hoạt động trong lĩnh vực vật lý
- Nghề hoạt động trong lĩnh vực hoá học
- Nghề hoạt động trong lĩnh vực kỹ thuật điện tử
- Nghề hoạt động trong lĩnh vực kỹ thuật
- Nghề hoạt động trong lĩnh vực địa lý - địa chất
- Nghề hoạt động trong lĩnh vực sinh học và nông nghiệp
- Nghề hoạt động trong lĩnh vực ngôn ngữ học và báo chí
- Nghề hoạt động trong lĩnh vực sử học và hoạt động xã hội
- Nghề sư phạm và giáo dục
- Nghề y và hoạt động y tế
- Nghề nội trợ
- Nghề hoạt động trong lĩnh vực nghệ thuật
- Nghề binh nghiệp
5. Phân loại nghề cùng với những đặc điểm tâm lý và năng lực học tập
Dưới đây chúng tôi giới thiệu một cách phân loại nghề cùng với những yêu cầu về đặc điểm tâm lý và năng lực học tập để các bạn học sinh tham khảo:
a. Hoạt động giao tiếp sự vụ
- Nhân viên bán hàng, tiếp thị, quảng cáo
- Tiếp viên thương mại, du lịch, nhà hàng, khách sạn
- Nhân viên ngân hàng, bưu điện, y tế & các dịch vụ công cộng
Yêu cầu về phẩm chất tâm lý và năng lực học tập:
- Lịch sự, niềm nở, giới thiệu hấp dẫn
- Nhiệt tình, nhanh nhẹn, ứng xử linh hoạt
- Khả năng diễn đạt và lĩnh hội ngôn từ tốt
- Hiểu biết về lịch sử, văn hóa
- Làm việc ngăn nắp, thận trọng, cẩn thận, không lầm lẫn
- Khí chất, tính cách: linh hoạt, sôi nổi – hướng ngoại, điềm tĩnh – hướng nội
- Học khá các môn khoa học xã hội (Văn, Sử, Địa, ngoại ngữ).
b. Hoạt động giao tiếp trí tuệ
- Lãnh đạo, quản lý nhà nước, tổ chức kinh tế
- Giáo viên, nhà giáo dục, nhà báo, luật sư, bác sĩ…
- Cán bộ, nhân viên các đoàn thể, các ngành văn hóa, pháp lý…
Yêu cầu về phẩm chất tâm lý và năng lực học tập:
- Nhạy cảm, có óc quan sát
- Kiên trì, nhẫn nại, làm việc có phương pháp, điều độ
- Có năng lực tư duy, khả năng giao tiếp tốt
- Có tính quyết đoán, thất bại không nản
- Khí chất, tính cách: Điềm tĩnh – hướng nội, linh hoạt – hướng ngoại
- Học khá các môn khoa học xã hội và khoa học tự nhiên (Toán, Lý, Hóa, Sinh)
c. Hoạt động khoa học kỹ thuật
- Cán bộ, nhân viên làm công tác nghiên cứu, thực nghiệm.
- Người quản lý các ngành khoa học kỹ thuật, khoa học xã hội.
- Kỹ sư, cán bộ nhân viên kỹ thuật trong các ngành kỹ thuật xây dựng, giao thông, cơ khí, điện…
Yêu cầu về phẩm chất tâm lý và năng lực học tập:
- Có óc quan sát, phán đoán, làm chủ kỹ thuật. Làm việc có phương pháp khoa học.
- Kiên trì, bền bỉ, chịu đựng khó khăn.
- Có tính quyết đoán, xử lý nhanh các tình huống.
- Khí chất, tính cách: điềm tĩnh – hướng nội; linh hoạt – hướng ngoại.
- Học khá các môn khoa học tự nhiên.
d. Hoạt động thực hành kỹ thuật
- Kỹ sư thực hành, cán bộ làm nhiệm vụ chế tạo, sản xuất, kiểm tra trong các ngành công – nông nghiệp, nhân viên theo dõi điều khiển các hệ thống điện – điện tử, công nhân gia công, sửa chữa, sản xuất các sản phẩm…
Yêu cầu về phẩm chất tâm lý và năng lực học tập:
- Say mê, nghiêm túc thực hiện các quy trình kỹ thuật, có óc sáng tạo, khéo tay, làm việc lỉ mỉ.
- Chịu đựng được trạng thái làm việc căng thẳng.
- Kiên trì, bền bỉ, dẻo dai, có sức khỏe tốt.
- Có trí tưởng tượng không gian. Nhạy cảm, khả năng chú ý tốt
- Khí chất, tính cách: ưu tư, điềm tĩnh – hướng nội
- Học khá các môn khoa học tự nhiên
e. Hoạt động lao động thủ công
- Công nhân sửa chữa lắp ráp các chi tiết nhỏ.
- Thợ thủ công sản xuất hàng mỹ nghệ bằng các vật liệu khác nhau: vàng, bạc, mây tre, lá…
Yêu cầu về phẩm chất tâm lý và năng lực học tập:
- Rất khéo tay, làm việc cẩn thận, tỉ mỉ, ngăn nắp, có ý thức tìm tòi cái mới
- Kiên trì, nhẫn nại.
- Thị lực và khả năng phân tích màu sắc tốt
- Khí chất tính cách: ưu tư, điềm tĩnh – hướng nội.
- Có kiến thức văn hóa phổ thông.
f. Hoạt động tư duy trừu tượng
- Cán bộ làm việc trong lĩnh vực nghiên cứu khoa học, triết học, nghệ thuật…
- Người sáng tác, thiết kế trong lĩnh vực mỹ thuật, nghệ thuật, kiến trúc sư, nhà văn, họa sĩ, nhạc sĩ…
Yêu cầu về phẩm chất tâm lý và năng lực học tập:
- Nhạy cảm, có khả năng tư duy tốt.
- Kiên trì, nhẫn nại, ham hiểu biết, có óc sáng tạo và khả năng quan sát tinh tế
- Có khả năng phân tích và tổng hợp tốt
- Có trí tưởng tượng không gian và nhận biết tốt hình dạng vật thể.
- Khí chất, tính cách: ưu tư – hướng nội
- Học khá các môn khoa học xã hội hoặc khoa học tự nhiên
g. Hoạt động không sáng tạo
- Công nhân thi công các công trình xây dựng giao thông, vận tải, chế biến nông, lâm sản.
- Công nhân làm việc trong các dây chuyền sản xuất, các xí nghiệp chăn nuôi, công nhân điều khiển các phương tiện bốc dỡ…
Yêu cầu về phẩm chất tâm lý và năng lực học tập:
- Có ý thức về sự chính xác. Làm việc ngăn nắp và có phương pháp. Khả năng tập trung chú ý tốt.
- Có sức khỏe tốt, bền bỉ, cần cù, chịu đựng được sự căng thẳng thần kinh của môi trường làm việc.
- Khí chất, tính cách: ưu tư, điềm tĩnh – hướng nội
- Có kiến thức văn hóa phổ thông.
Ngoài những cách phân loại kể trên, thế giới nghề nghiệp đa dạng còn một số cách phân chia khác như phân chia thành thành các lĩnh vực trong nền kinh tế quốc dân : nông nghiệp, công nghiệp, xây dựng, giao thông, giáo dục, an ninh, quốc phòng; nghề thuộc lĩnh vực sản xuất vật chất, nghề phi sản xuất vật chất; nghề mang tính sáng tạo và không sáng tạo…
Mỗi cách phân loại nói trên đều chỉ mang tính tương đối và có những điểm mạnh và hạn chế riêng tuy nhiên chúng có thể bổ sung cho nhau nhằm giúp nhận thức đầy đủ hơn về thế giới nghề nghiệp.
